بررسی سبک های معماری داخلی ایران 5
شیوه ی رازی
شیوۀ رازی دومین شیوۀ معماری پس از اسلام در ایران است که اوج آن در دورۀ سلجوقی بوده است. به دلیل اینکه اولین بناهای این شیوه در شهر ری (راز) احداث گردیده، به سبک رازی معروف شده است.
تغییرات سبک های معماری روندی تدریجی و آرام دارد. شیوۀ رازی از زمان آل زیار، شروع شده و تا زمان حملۀ مغول ادامه داشته است. این شیوه تمامی ویژگی های خوب شیوه های قبلی را به بهترین صورت دارد دراین شیوه، نغزکاری شیوۀ پارسی، شکوه شیوه پارتی و دقت و ریزه کاری های شیوة خراسانی دیده می شود. آغاز شیوة رازی مربوط به شمال ایران است، اما در ری رواج می یابد و بهترین آثار در آنجا ساخته می شود. از آنجا که هر شیوة جدید متأثّر از شیوه های قبلی است، لذا در آغاز، شیوه رازی بعضی از بناها مانند گور امیراسماعیل سامانی در بخارا و مزار و مناره ارسلان جاذب در نزدیکی مشهد (گنبد خانه ای دوطبقه دارد) وجه مشترکی بین شیوه خراسانی و رازی دارند.
در شیوۀ رازی ساختمان هایی با کارکردهای گوناگون پدید آمدند؛ مانند آرامگاه های برجی ، میل ها، مناره ها، مساجد، مدرسه ها و کاروانسراها و مواردی دیگر. آرامگاه های برجی در طرح های هشت گوش، شش گوش، چهار گوش، دایره و گرداگرد آنها پره دار یا ساده ساخته می شد. مقبرۀ دوازده امام یزد از نمونه های چهارگوش ساده و مقبره سلطان قابوس از نمونه های پرّه دار است.
گنبد قابوس در اوایل قرن چهارم هجری قمری، در شهر گنبد کاووس ساخته شده است. این برج مقبره یکی از شاخص ترین بناهای سبک رازی است. بدنه برج پره دار است و ده پشت بند همچون منشور مثلثی شکل گرداگرد استوانة آن را فرا گرفته اند. ارتفاع این دندانه ها 37 متر تا زیر گنبد است و با آجر ساده کار شده است.
گنبد دو پوسته است. گنبد درونی خالی و نیم تخم مرغی و از آجر معمولی، و پوسته بیرونی گنبد مخروطی شکل است.
در این شیوه برخی از مسجدهای ستون دار به چهار ایوانی دگرگون شدند. نمونه آن مسجد جامع اصفهان است که در شیوة خراسانی به گونه شبستان ستون دار ساخته شده بود و در قرن پنجم و ششم هجری قمری با شکل گیری گنبدخانه و ایوان ها به مسجد چهار ایوانی تبدیل شد.
درشیوه رازی ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه های قوس تیزدار برای طاق و گنبد به کار رفت. به جای طاق ساده آهنگ که در شیوه خراسانی رایج بود از طاق های چهار بخش، کاربندی، طاق کلنبو و طاق چهار ترک بهره گیری شد.گنبدها نیز به روش های گوناگون ساخته می شدند.
گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند.
گنبدهای رک خود به سه دسته تقسیم می شوند:
1 ـ گنبدهای هرمی
2ـ گنبد مخروطی
3 ـ گنبد اورچین
گنبد گسسته رک نیز که از ویژگیهای معماری شمال ایران بود، به ری و سپس به مرکز ایران انتقال می یابد. بهترین نمونه آن، گنبد یا میل قابوس است.
گنبدهای خاگی که از انواع گنبدهای نار هستند در بناهای مختلف ساخته شده اند. انواع گنبدهای دو پوستة پیوسته در بناهایی مثل مسجد برسیان و مسجد جامع اردستان و مسجد جامع زواره ساخته شده اند. نمونه کامل گنبد ترکین با تویزه در شیوه رازی ساخته شد. نمونة آن گنبد نظام الملک در مسجد جامع اصفهان، گنبد مسجد برسیان و گنبد مسجد جامع اردستان می باشد.
در شیوه رازی به کیفیت مصالح توجه خاصی می شده است. ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح مرغوب احداث می شد و خشت های پخته (آجر) کوچک و بزرگ و نازک و ضخیم نماهای بنا را می آراست. یکی از مصالح مهم در این شیوه آجر پیش برُ است که به گونه سفال لعاب دار یا بی لعاب به کار می رفته است. انواع نقشهای شکسته (نقش هایی که خطوط مستقیم دارند)، به رو شهای مختلف در این دوره ایجاد شده است. گره سازی با آجر و کاشی یا گره سازی در هم از این دوره آغاز میشود. در این نوع گره سازی، قطعاتی از کاشی را به صورت نگین و یا ساده در میان قطعات آجری به کار می بردند که خود موجب جلوه و زیبایی می شده است. قدیمی ترین نمونه این کار در برج اتابک کرمان است که قطعات کاشی به وسیله گچ دورسازی شده و سپس با گره سازی آجر، آن را تکمیل کرده اند. کاروانسرای شرف که به رباط اشرف هم معروف است، یکی از نمونه های شیوۀ رازی است که نزدیک سرخس در محلی که در گذشته نیاز به ساخت یک کاروانسرا حس میشد، قرار گرفته است. طرح و نقشه بنا شامل دو حیاط چهار ایوانی است. بنا تنها یک ورودی دارد که شامل یک سر در زیبا و دو اتاق در طرفین آن و یک ایوان ورودی است که به وسیلۀ دالان هایی به حیاط اول میرسد. به طور کلی، محور اصلی بنا از جنوب شرقی به شمال غربی است و بنا با توجه به جهت قبله ساخته شده است. پوشش های مورد استفاده از نوع طاق آهنگ است. یکی از کارهای بسیار خوبی که در این بنا انجام شده است، تأمین آب برای آن است . این محل، اصلا آب روی گذر ندارد و به دلیل دور افتاده بودن محل و عدم دسترسی به قنات، تأمین آب مشکل بوده است. بنابراین، آب خوردن را از آب باران تأمین میکردند. لذا در این محل، پشت بام را شیب داده و ناودان های شُره ای را به طرف حیاط قرار می دادند. در زیر ناودان ها، لگنچه هایی سنگی گذاشتند که مجرای آنها آب باران را به آب انبار کاروانسرا هدایت میکرد. به این ترتیب آب سالیانه مورد نیاز از آب باران پشت بام ها تأمین می شد.
به دلیل تنوع زیاد آجرکاری، رباط شرف را می توان موزه کار با آجر دانست. تنوع آجرهای مختلف در بنا، شکل ویژه ای به بنا داده است. در این بنا می توان انواع آجرهای تراش دار، کتیبة خَطی آجری، طرح های هندسی گره سازی و.... را مشاهده کرد.
در شیوه رازی گونه های گچ بری بسیاری نیز به کار رفته است. گچ بری (شیری شکری) با برجستگی کم ،گچ بری( برجسته ) با برجستگی بیشتر گچ بری (زبره) با برجستگی بیشتر بدون ساییدگی گوشه ها و ،گچ بری (برهشته) با برجستگی زیاد، نمونه هایی از گچ بری های این شیوه است. گونه دیگر گچ بری که در شیوه های دیگر کمتر به کار رفته است، گچ بری (گچ تراش) است. گچ را با رنگ های گوناگون به هم می آمیختند و سپس گچ های رنگی را به تکه هایی با شکل ویژه می بریدند و همچون کاشی معرّق کنار هم می چیدند و نگاره ای را پدید می آوردند. نمونۀ این در مشهد اردهال کاشان یافت می شود.
از مهم ترین ویژگی های سبک رازی موارد زیر است:
1ـ پلان مستطیل شکل
2ـ مصالح اولیه آجر
3ـ ساخت ایوان با پلان مربع شکل
4ـ استفاده از طاق های جناغی (تیزه دار)
5ـ ساخت گنبد و متعلقات آن (گوشواره و فیلپوش) بر پشت ایوان جنوبی
6ـ ساخت زوج مناره بر ایوان جنوبی
7ـ استفاده از تزیینات (گچ بری، آجرکاری، گره سازی، کاشی خشتی)
