بررسی سبک های معماری داخلی ایران 4
شیوه ی خراسانی
شیوة خراسانی از ابتدای قرن اول تا پایان قرن چهارم هجری قمری و در دوره های حکومتی صفاریان، طاهریان و غزنویان رواج داشت. سبک خراسانی اولین سبک معماری دورۀ اسلامی بوده و چون اولین بناهای آن در خراسان ایجاد شده، لذا به عنوان سبک خراسانی معروف شده است. با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. مساجد ساخته شده در این دوران تحت تأثیر پلان و نقشۀ مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) و با فضای ساده (فاقد تزیینات) احداث شده اند. برخی شیوۀ خراسانی را ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد، آن را به نام سبک شبستانی می شناسند.
الگو و طرح مساجد اولیه اسلام تقلیدی از مسجد نبی اکرم در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول گرامی دستور دادند سنگهای لاشه را از نزدیکترین کوه تهیه کرده و آنها را به صورت خشکه چین (بدون ملات) بر روی هم بچینند. ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب در حالی که دستهایش را بلند کرده باشد، تعیین می شد. پوشش سقف شبستان آن از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان درست شده که همچون سایبانی در برابر نور شدید آفتاب بوده است. از نخلهای خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده شد. مساجد اولیۀ منطقه خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی)در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمده و سقف تنها شبستان آن نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شده است .
یکی از اصیل ترین ساختمان های شیوه خراسانی، مسجد جامع فهرج است. این مسجد در 2 کیلومتری یزد در فهرج قرار دارد وتک منارگِلی آن از فاصله دور دیده می شود.بنای مسجدمربوط به قرن اول هجری قمری است و مانند مساجد صدر اسلام دارای طرحی بسیارساده و بی پیرایه می باشد و احتمالا در زمرۀ نخستین مساجدی است که تاکنون در ایران شناخته شده است. سبک و شیوۀ معماری آن را بین شیوۀ پارتی و خراسانی میدانند. بنا تماماً از خشت ساخته شده است و پوشش نمای دیوارها از سیمگل و گل ریگ است. نقشة مسجد بسیار ساده و شبستانی سه دهانه دارد. در قسمت شمالی مسجد منار های از خشت و جدا از بنا ساخته شده است که به مسجد راه دارد.
یکی از ویژگی های جالب این مسجد، آرایه های گچبری شکنجی و پیچک های آن است که همانند آرایه های کاخ کسری در تیسفون (دوره پیش از اسلام) می باشد. نقش درهای ساسانی که با گچ، برروی دیوار شرقی نگاشته شده است، نیز جای تأمل دارد؛ گویی که معمار مسجد می خواسته یادگاری از درهای زیبای کهن برای آیندگان بر جای گذارد.
تاریخانه دامغان هم یکی از مساجد اولیۀ اسلامی (قرن دوم هجری قمری) و با شیوۀ خراسانی است. نقشه ساختمان بر پایه شبستان ستون دار است. یک صحن بزرگ تقریباً چهارگوش دارد که در اطراف آن رواق هایی با طاق ضربی روی پایه های مدور قرار دارد. نقشۀ کلی مسجد ساده و مردم وار است وشبیه یک حیاط اندرونی است. طرح کلی ساختمان و مصالح آن و نوع آجرچینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ و ستون ها شبیه بناهای ساسانی است. در میان رواق های اطراف حیاط، دهانه وسط نسبت به دهانه های دیگر ارتفاع بیشتری دارد. قوس های آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوس های جناغی (تیزه دار) را بعدها زده اند.
مسجد جامع نایین نیز یکی ازمساجد شبستانی است. روی ستون های این مسجد گچبری های زیبایی کار شده است. این موضوع، امری است که در شیوۀ خراسانی از آن پرهیز می شده است. به طور کلی پس از اسلام از چهره نگاری پرهیز میکرده اند، اما در گچبری های این مسجد، آمیزه ای از چهره یافت می شود.
طرح اولیۀ مسجد جامع نیریز تنها شامل یک ایوان بوده و مسجد در اصل، شیوه خراسانی داشته است و بعدها ملحقاتی به آن اضافه و دارای شبستان شده است. گروهی از کارشناسان بر این عقیده اند که این مکان قبلاً آتشکده بوده است.
مسجد جامع اصفهان که مسجد عتیق هم خوانده می شود، گنجینۀ هنر ایران و کیی از افتخارات معماری این سرزمین است. اثری که نشانه های سیزده قرن تحول در فرهنگ اسلامی ایران را در خود گرد آورده است. طرح اصلی و ابتدایی مسجدجامع اصفهان، در سال 156 هجری قمری، شبستان ستون دار بوده است. این مسجد
بزرگ، تاریخی کهن دارد و در دوره های مختلف، تغییرات کلی در آن داده شده است.
در سده پنجم و ششم هجری قمری دگرگونی های بنیادی در مسجد رخ داد و مسجد به مرور زمان به مسجدی چهار ایوانی تبدیل شد. از این پس چهار ایوانی بودن مسجد یکی از ویژگی های بنیادی مسجدسازی در ایران شد.
ویژگی های شیوۀ خراسانی به طور کلی عبارت اند از:
1ـ سادگی تا حد امکان
2ـ استفاده از مصالح بوم آورد
3ـ پرهیز از بیهودگی
4ـ رعایت تناسبات انسانی و توجه به نیازهای انسان(مردم واری)
