بررسی سبک های معماری داخلی ایران 3

شیوۀ پارتی

پس از کمرنگ شدن سبک معماری پارسی در قرن چهارم پیش از میلاد، سبک پارتی در ایران رواج یافت و تا ورود اسلام به ایران ادامه داشت. معبد آناهیتا، ارگ کهن نسا، قلعه دختر، طاق کسری و کاخ سروستان از مشهورترین بنا های این دوره محسوب می شوند. قوم پارت یکی از شعب نژاد آریایی ایرانی است که سرزمین آنها ابتدا شمال خراسان بوده است. شیوۀ پارتی به معماری ای گفته می شود که بعد از حمله اسکندر در ایران معمول شده و در دوره های سلوکیان (ستون های خورهه)، اشکانیان (ارگ کهن نسا)، ساسانیان (قلعه دختر، طاق کسری، بیشاپور، کاخ سروستان) و صدر اسلام و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری ادامه داشته است. متأسفانه آثار کمی از دوره اولیه آن در ایران به جای مانده است.
بعد از حمله اسکندر، یونانی ها سعی داشتند که به نحوی سلیقه و فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل کنند. اما در عمل می بینیم که این اقدام مطلقاً انجام نگرفت و بر خلاف اقوامی که در این شرایط فرهنگ حاکم را می پذیرفته اند، ایرانیان در غالب موارد تن به این عمل ندادند. شاید بتوان یکی از دلایل انتخاب نکردن شیوه های یونانی را در نوع مصالح دانست. در یونان و رم معادن سنگ ساختمانی، خوب و بدون رگه موجود بوده است. در ایران نیز معادن بزرگ سنگ یافت می شوند. برای نمونه در فخرآباد یزد معدن بزرگ سنگ موجود است که حتی سنگ ها به صورت لایه لایه بوده و مشکل بریدن را نیز ندارند، اما به دلیل ناهماهنگی با اقلیم، ساختمان ها را از سنگ نمی ساختند و بیشتر با خشت کار میکردند. به طور کلی، در ایران متناسب با اقلیم هر ناحیه از مصالح در دسترس استفاده می شده است. این خود یکی از دلایل استفاده نکردن از سنگ در بسیاری از نقاط است. تنها اثری که از شیوه یونانی در ایران موجود است، مربوط به بنایی در نزدیکی محلات به نام معبد خُورهه است. ستون های به کار رفته در این معبد از نوع یونیک است .

در مجموع با وجود جاذبه های تمدن یونان، پارت ها دنبال آن تمدن نرفتند و حتی از معماری هخامنشی نیز تقلید نکردند. این امر شاید به دلیل عدم سیطره و نداشتن قلمرویی مانند هخامنشیان باشد. پارت ها نمی توانستند مانند دوران هخامنشی مصالح را از راه های دور دست بیاورند. بنابراین ساختمان خود را با بهره گیری از امکانات موجود، استفاده از مصالح بوم آورد، و ارتقای شیوه های ساخت در دسترس بنا کردند. در این مسیر اختراع بزرگی را در طول تاریخ معماری بشر که همان پوشش های طاقی در دهانه های بزرگ و در سطوح چهارگوش است، شکل داده اند. البته در معماری دوره های قبل از آن نیز از پوشش های طاقی در ایران استفاده شده است. ولی به نظر می رسد که پارت ها، به دلیل ضرورت های مختلفی که در آن زمان ایجاب میکرد، به معماری و هنر قدیم، خصوصاً معماری زمان مادها و حتی پیش از آن یعنی ایلامی ها (چغازنبیل) بازگشته اند، و با توان بسیار بالایی پوشش هایی با دهانه بزرگ را از مصالح موجود پوشانده اند .

از مهم ترین خصوصیات شیوۀ پارتی حداکثر استفاده از مصالح محلی ( بوم آورد ) مثل استفاده از سنگ لاشه، خشت خام یا پخته و استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفتۀ طاق و گنبد، ایجاد تنوع فوق العاده در طرح ها،و داشتن ارتفاع زیاد است. در رابطه با ویژگی تنوع می توان گفت برای مثال، در دورۀ ساسانی تقریباً دو بنا را نمی توان یافت که با هم شباهتی کامل از نظر عملکرد و یا نقشه داشته باشند. هر بنا تنوع خاصی دارد. این نکته از ویژگی های معماری ایران خصوصاً شیوۀ پارتی است. یکی ازساختمان های پارتی کاخ آشور است. کاخ آشور یک بنای چهار ایوانی است. البته چهار ایوان آن در یک زمان ساخته نشده است .

قدیمی ترین محل سکونت پارت هاکه تا کنون یافت شده است در نسا یا پارتانیسا قرار دارد که فاصله چندانی با عشق آباد امروزی ( ترکمنستان ) ندارد. در داخل ارگ تعداد زیادی بنای عمومی از جمله یک کاخ، موسوم به خانه مربع، و تعدادی معبد کشف شده است. اتاق اصلی کاخ، تالاری ستون دار به مساحت تقریبی 20 مترمربع بود. سقف آن با استفاده از تیرهای بزرگ روی چهار ستون بزرگ چهار ترک ( پیلک ) که در واقع اتاق را به سه راهرو تقسیم میکرد، پوشانده شده بود. این ویژگی در معماری پارتی نیز بارها تکرار شده است. دیوارها به رنگ قرمز و سفید رنگ آمیزی شده بود و به طور افقی توسط نواری از صفحات کوچک سفالی و به طور عمودی با ردیف هایی از نیم ستون که روی هر دیوار شش تا از آنها قرار داشت، تقسیم بندی شده بود. تندیس های عظیم گلی در طاقچه های میان ردیف های فوقانی ستون ها قرار داده شده بود. طاق گرا درسر راه کرمانشاه به قصر شیرین، و کوه خواجه در استان سیستان و بلوچستان و قسمت اصلی معبد آناهیتا ( کنگاور ) و بسیاری از بناهای دیگر از این دوره هستند. بنای کوه خواجه در نزدیکی زابل و دریاچه هامون ساخته شده است. قسمتی از بناهای آن مربوط به دوره اول شیوه پارتی ( اشکانی ) و قسمتی نیز مربوط به دوره های بعد از آن و دوره ساسانی است .

قرارگرفتن فضاهای مختلف در اطراف حیاط، و پیش بینی فضای ایوان در بناهای شیوۀ پارتی، دو ویژگی شاخص و مهمی است که بعدها نیز در معماری ایرانی استفاده شده و در شکل گیری درون گرایی آن کمک نموده است. ایوان معمولاً پشت به آفتاب و رو به شمال بوده است تا فضای خنک و مطبوعی را در تابستان داشته باشد. اما در مناطق سردسیر ایوان ها معمولاً رو به جنوب قرار می گرفتند. ساختمان های پارتی پیوستگی خویش را با سنن سکونت طبیعی چادرنشینان حفظ کردند. گویی که خیمه های یک طرف باز چادرنشینان به شکل تکامل یافته تری در ایوان های یک طرف باز و مرتبط با فضای بیرونی کاخ سازی پارتی ظهور کرده است.

در این دوره ساخت طاق های بلندتر از گذشته با استفاده از ملات گچی که خیلی زودگیر بود، امکان پذیر شد. برای ساخت این طاق ها به چوب بست های گران قیمت نیازی نبود. این موضوع یک موفقیت بزرگ فنی در آن دوران بود. در آتشکده بزرگ فیروزآباد ایوان بزرگ رو به حیاط و گنبد خانه ای به دهانۀ حدود 13/5متر با مصالح بوم آورد ساخته شده بود. تا این زمان بزرگ ترین بنای سنگ لاشه ای است، و برای پوشش فضاهای مختلف آن از طاق آهنگ و گنبد با گوشه سازی ترنبه استفاده شده است.

در قلعه دختر فیروزآباد فارس، گنبد با گوشه سازی های سه کنج کار شده است. در این بنا در گرداگرد گنبد بزرگ حجره هایی قرار داشته و نوک گنبد سرگشاده و رو به آسمان باز بوده است که به آن هورنو می گویند. این بنا یکی از بناهای با عظمت شیوه پارتی است.

در برخی از بناهای پارتی گنبد کُمبیزه کار شده است. این گنبدها بر روی پایه های شش ضلعی و هشت ضلعی ساخته شده اند. به طور کلی استفاده از انواع و اقسام فنون معماری یکی از ویژگی های بارز شیوۀ پارتی است. در آتشکده نیاسر کاشان گنبد به شیوۀ ترکین و با استفاده از تویزه گچی ساخته شده است. ترنبه های زیر گنبد به صورت فیلپوش ساده است و در ساخت چهار طاقی آن هر دو روش طاق زنی ایلامی ( رمی )و ضربی به کار رفته است.

در کاخ بیشابور ( 241 میلادی )در نزد کیی کازرون، تالاری با فرش کف موزائیک وجود دارد که به آن پیس پیسه می گویند. بر روی زمین، نگاره های گوناگون را با موزائیک های بزرگی ساخته اند.

ایوان مدائن یا طاق کسری نیز از بناهای مهم شیوۀ پارتی است که دو ویژگی معماری ایران در آن به خوبی آشکار است؛ یکی بهره گیری از تناسب طلایی ایرانی در ایوان بزرگ میانی و دیگری بهره گیری ازمصالح معمولی یا خشتی است. نماها با ملات گچ سپید شده گفته می شده است. ( اسپید دژ ) و اصطلاحا به آن در ایوان کرخه درخوزستان هم برای نخستین بار از پوشش طاق و تویزه بهره گیری شده و از میان تویزه ها  نورگیری شده است.

کاخ سروستان در دل باغ بزرگی جای دارد و دارای یک حیاط است. محل نشیمن اتاق چهار گوشه ای با پوشش گنبدی است که از سویی به حیاط و از سویی دیگر به باغ پیرامون راه دارد. در سمت راست نشیمن، تالار درازی به نام سفره خانه هست که در کنار دیوارهای آن ستون های جفتی کارشده است. پس از آن اتاق برگزاری جشن ها و در انتها در بخش شمالی کاخ، آبریزگاه، و انبار جای گرفته است.

چکیده ویژگی های شیوه پارتی را می توان چنین برشمرد:

ویژگی های معماری

1ـ گوناگونی در طرح ها و بهره گیری از عناصر گوناگون
2ـ تقارن سازی در نیایش گاه ها و کاخ های پذیرایی
3ـ نامتقارن سازی در کاخ های مسکونی و خانه ها
4ـ درون گرایی با بهره گیری از حیاط
5ـ شکوه و عظمت دادن به ساختمان ها با بلند ساختن آنها

سازه

1ـ بهره گیری از سقف های خمیده طاقی و گنبدی (طاق آهنگ، طاق و تویزه و نیم گنبد)
2ـ بهره گیری از قوس های مازه دار برای طا قها و گنبدها
3ـ پی سازی با سنگ لاشه
4ـ گوشه سازی چوبی، سه کنج، ترمبه و فیلپوش در زیر گنبدها
5ـ به کار گیری مصالح بوم آورد مانند: سنگ لاشه، خشت و آجر، ملات گچ و ساروج

تزیینات

1ـ گچ بری با خطوط شکسته و خمیده
2ـ بهره گیری از کنگره ها و طاق نما در نمای ساختمان