در اوایل قرن دهم هجری قمری سبک اصفهانی رونق گرفت و تا اواسط دورۀ قاجار ادامه یافت. اين شيوه در دوره حکومت هایی چون صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه، رواج داشت و بنا های معروف فراوانی مانند چهل ستون، عالی قاپو و مسجد امام اصفهان را از خود به جای گذاشت. شیوه اصفهانی نام آخرین شیوۀ معماری سنتی ایرانی، و تزیین یترین سبک آن است. این شیوه کمی پیش از روی کار آمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شده و در پایان روزگار محمد شاه قاجار، دوره نخست آن به پایان می رسد. دورۀ دوم آن زمان پسرفت (انحطاط) این شیوه است که در واقع از زمان افشاریان آغاز گردید و در زمان زندیه دنبال شد. پسرفت کامل این شیوه از زمان محمد شاه قاجار شروع شد و در دگرگونی های معماری تهران و شهرهای نزدیک به آن آشکار شد. البته در گوشه و کنار ایران در شهرهایی که به دور از این روند بودند، ساختمان های ارزشمندی ساخته شد؛ به ویژه خانه های زیبایی که زمان قاجار ساخته شده است. ولی از آن پس، دیگر شیوه ای جانشین شیوۀ اصفهانی نشد و با اینکه تلاش شد که این رشته پیوسته در ایران پاره نشود، دیگر معماری آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت. در ابتدای قرن یازدهم هجری قمری شاه عباس صفوی، اصفهان را به پایتختی برگزید. قبل از اصفهان، شهر قزوین پایتخت پادشاهان صفوی بود و شاه طهماسب اول جانشین شاه اسماعیل، کاخ بزرگی در قزوین با پوشش کاشی معرّق ساخت که عالی قاپو نام داشت، اما بر اثر زمین لرزۀ شدید به کلی ویران شد. حکومت صفوی با شاه اسماعیل که مردی جسور و متهوّر بود شروع شد. در عهد او بسیاری از هنرمندان و صنعت گران به دربار او آمدند و بناهای بسیاری ساخته شد که اغلب آنها خراب شدند. در ابتدای حکومت صفوی، شیوه آذری از دوران تیموری دنبال می شد.
لیکن پس از آن که پادشاهان صفوی با کشورهای اروپایی و کشورهایی که در همسایگی و نزدیک ایران بودند مانند هند و ترکیه کنونی ارتباط برقرار کردند، تجمل و زیباپرستی و جلال و شکوه را در بناهای ایرانی به کار بردند، به همین جهت، بر تزیینات بناها از هر لحاظ افزودند. با ظهور شاه عباس اول، عصر زرین معماری صفوی آغاز شد. به علت علاقه وافر او به هنر و غرور و بلندپروازی هایی که داشت و با کمک ثروتی که فراهم کرده بود، دوران تازه ای در معماری ایران آغاز گردید. این دوره از معماری گرچه درخشان ترین عصر معماری نبود، ولی عصر اعتلای آخرین نمایش معماری دورۀ اسلامی ایران است. شاه عباس بناهای بسیار و گوناگونی به ویژه کاروانسرا های متعددی را در سراسر ایران احداث کرد و چون اصفهان پایتخت بود، در آنجا آبادانی بسیار ایجاد کرد. در زمان او میدان بزرگ مرکزی اصفهان که نقش جهان نام دارد، ساخته شد که یکی ازشاهکارهای معماری ایران و جهان است. این میدان علاوه بر بناهای زیبایی که در اطراف آن ساخته شده محل رژه و نمایش های گوناگون در اعیاد و روزهای ویژه بوده است.
ویژگی های مهم معماری شیوۀ اصفهانی عبارت اند از:
1- ساده شدن طرح ها در بیشتر ساختمان ها، (فضاها مربع و یا مستطیل هستند)
2- در حجم ساختمان ها پیش آمدگی و پس رفتگی کمتر شد، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رایج تر شد. 3- پیمون بندی و بهره گیری از عناصر و اندازه های یکسان در ساختمان دنبال شد. 4- به کارگیری مصالح مرغوب و بادوام در ساخت بناها
5- استفاده از انواع تزیینات در بناها مانند کاشی خشتی، هفت رنگ، مقرنس کاری ،یزدی بندی، کاربندی یا رسمی بندی و...
یکی از ویژگی های سازه ای که در معماری ایران به آن توجه می شده، نشست کلی ساختمان و اثر آن بر نماسازی بوده است. در شیوة اصفهانی نیز به این موضوع توجه میکردند و سعی بر آن بوده است تا نازک کاری و سفت کاری ساختمان، با هم چفت و بست شوند. در این شیوه همه گونه های طاق و گنبد به کار برده شد. گنبد های گسسته میان تهی در بیشتر ساختمان های این شیوه به زیبایی دیده می شوند، مانند گنبد مسجد امام اصفهان، گنبد مدرسه چهار باغ، گنبد مدرسۀ آقا بزرگ کاشان، و نمونه هایی دیگر.
معماران گذشته هر ماده ای را به شکل نخست خود به کار می بردند. برای نمونه آجر را بدون تراشیدن به کار می بردند. در شیوه اصفهانی برخی مصالح را نخست دگرگون کرده و سپس به کار می بردند. که این روش، کیفیت ساختمان را پایین می آورد و به فن ساختمان نیز آسیب می زند. برای مثال از آجر آبساب یا آجرتراش استفاده میکردند و چون آجرها را می تراشیدند درز میان آجرها در آجرچینی کم می شد. در شیوة اصفهانی از همه تزئینات پیشین بهره گیری شد. البته بیشتر از کاشی خشتی هفت رنگ به جای کاشی تراش (معرّق) استفاده شد. برای نمونه، در مسجد امام اصفهان، سردر آن کاشی تراش است که شاهکار کاشی کاری است. ولی در نماهای درونی آن چون روند ساخت به درازا کشیده شد، کاشی هفت رنگ کار شده است.
بیشترین دستاوردهای این دوره را شاید بتوان در شهرسازی پیگیر شد، چرا که این دوره مجموعه های شهری قابل توجهی را برای آیندگان به جا گذاشته است. بهترین و عالی ترین مجموعه های شیوه اصفهانی در میدان نقش جهان قرار دارد. در این میدان، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، عمارت عالی قاپو، سر در و بازار قیصریه قرار دارند. هر کدام از این بناها، خود شامل مجموعه هایی در اطراف خود هستند که در عهد صفوی کاربردی مستمر داشته اند. کاخ عالی قاپو و ملحقات آن شامل ساختمان توحید خانه و کاخ چهل ستون و… مجموعه ای است بسیار دیدنی که همگی سبک و شیوه اصفهانی دارد. مجموعۀ گنجعلی خان در کرمان هم نمونه دیگری از این شیوه است.
از مظاهر بارز این دوره و آثار شکوهمند آن که هنوز هم در سرتاسر ایران نمود دارد، از دو مورد می توان یاد کرد. یکی شبکه راه هایي بود كه نقاط مختلف كشور را به هم وصل مي كرد، و دیگری ساختن کاروانسراهای بزرگ در فواصل راه ها که در آنها همه گونه وسایل آسایش و رفاه مردم فراهم آمده بود. از جمله کاروانسراهای این دوران می توان موارد زیر را نام برد: کاروانسرای شبلی در راه ميان تبریز میانه، کاروانسرای خان خوره در راه ميان شیراز آباده و کاروانسرای زین الدین در راه بين یزد کرمان.
کاخ ها و بستان های زیبا و خو شمنظر نیز کیی دیگر از نمونه هایی است که در این دوران مورد توجه بوده است. از جمله آنها می توان موارد زیر را برشمرد: کاخ چهل ستون در قزوین ، باغ فین کاشان، کاخ هشت بهشت در اصفهان.
از دیگر آثار و بناهای سبک اصفهانی می توان به موارد زیر اشاره داشت: مدرسۀ چهارباغ اصفهان یا مدرسۀ مادرشاه، مدرسه خان شيراز، پل خواجه در اصفهان.
