آثار معماری به عنوان نمادهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی یک کشور هستند. تمدن های تاریخی نخست از طریق همین آثار معماری شناخته می شوند. ساختمان هایی چون تخت جمشید، اهرام ثلاثه مصر، کالاسیوم رم از جمله چنین آثاری محسوب می شوند. آثاری که پیوند دهنده مهم خودآگاهی های اجتماعی بوده اند. شهرها، مذاهب و فرهنگ ها از طریق همین یادواره ها خود را می شناسانند. معماری ایران در طول تاریخ از تداوم کم نظیری برخوردار بوده است. این هنر بیان کننده نحوۀ اندیشه، جهان بینی، باورها و اعتقادات مذهبی و سنت های مردمان این سرزمین است. معماران ایران باتوجه به موقعیت اقلیمی و جغرافیایی این سرزمین پهناور در ابداعات و نوع آوری ها راه ترقی را پیموده اند و در ایجاد انواع طاق ها، ایوان ها، طاق نماها، محراب ها، مناره ها، بادگیرها و تز یینات گوناگون بنا در هر عصر و دوره ای شاهکارهای فراوانی به وجود آورده اند. بناهای تاریخی و آثار باستانی که شمار بسیاری از آنها در طول تاریخ در اثر عوامل طبیعی و جنگ از میان رفته است، نتیجۀ سال های متمادی کار و کوشش استادکاران و معماران بوده است. این آثار ارزشمند معرف فرهنگ و تمدن، دستاورد تلاش هنرمندانی است که با اعتقاد و ابتکار در تکامل و توسعه هر چه بیشتر معماری، به ویژه در دوران اسلامی، مشتاقانه تلاش کرده اند.
معماری ایرانی دارای ویژگی های منحصربه فردی است. از جمله آنها می توان به محاسبات بسیاردقیق، فرم درست پوشش، طراحی های خاص و مناسب، رعایت مسائل فنی و علمی در ساخت سازه ها، ایوان های رفیع، ستون های بلند و... اشاره کرد. علاوه بر این ویژگی ها، خصلتی که در معماری ایرانی بیشتر شایسته پرداختن است و گوهر معماری ایرانی محسوب می شود، منطق ریاضی و عرفانی آن است. درون گرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط ها، گودال باغچه ها، هشتی ها و… از دیرباز جزء منطق ایرانی بوده است. برای مثال، پیش از ساخت تخت جمشید، صدها ایوان و شبستان در سراسر جهان متمدن آن روزگار ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید است که ستون ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته اند، این درحالی است که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران ( مثلاً مصر) فاصله دو ستون چیزی نظیر قطر آنها بلکه اندکی کمتر است.
طبق بررسی ها و کاوش های باستان شناسی به عمل آمده، هنر معماری ایران حدود 10 هزار سال قدمت دارد. این هنر همواره در طول تاریخ در ارتباط با مسائل گوناگون دچار تغییر و تکامل شده است، به عنوان مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر هنر معماری ایرانی می توان به تغییرات مذهبی و جنگ های تاریخی اشاره کرد. حاصل این سیر تحول معماری در این دوران نسبتاً طولانی، پدیدار شدن سبک های گوناگونی است که بر اساس سال ها تجربه و تحقیق و نظریه ارزشمند شادروان استاد محمد کریم پیرنیا می توان آنها را به شش سبک یا به عقیده ایشان، به شش شیوه تقسیم نمود. از این شش سبک، دو شیوه پارسی و پارتی مربوط به دوران پیش از اسلام و چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری، و اصفهانی متعلق به بعد از اسلام است.
شیوۀ پارسی
قدیمی ترین سبک شناخته شده در معماری ایرانی، شیوۀ پارسی است. شیوۀ پارسی در دورۀ تاریخی هخامنشیان سبک غالب معماری ایران بوده است. پاسارگاد، سیَلک، چُغازنبیل و تخت جمشید، نمونه هایی از این سبک هستند. شیوۀ پارسی نخستین شیوۀ معماری ایران است که روزگار هخامنشی تا حمله اسکندر به ایران، یعنی از سده ششم پیش از میلاد تا سده چهارم را دربر می گیرد. نام این شیوه از تیرۀ پارس برگرفته شده است که در این روزگاران بر کشور پهناور ایران فرمانروایی میکردند. این سبک خود دارای انشعابات و زیرشاخه های فراوان است. از مهم ترین زیرشاخه های تشکیل دهنده شیوه معماری پارسی می توان به شیوۀ پیش پارسی، شیوۀ مادی و شیوۀ هخامنشی اشاره کرد .
شیوۀ پیش پارسی
تا پیش از کوچ آریاییان به ایران، تیره ها و ملت هایی نه چندان شناخته شده در ایران زندگی میکردند که معماری پیشرفته ای داشتند. شیوه های معماری این ملل در مجموع سبکی باعنوان شیوۀ پیش پارسی را رقم زده است که تا سده هشتم پیش از میلاد از آن استفاده می شده است. تپه زاغه یکی از مراکز اولیه استقرارکشاورزی در ایران است. این مکان دردشت قزوین قرار دارد و آثار مهمی از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد در آن به دست آمده است. در محوطۀ تاریخی زاغه 21 خانه به دست آمده که بیشتر آنها نقشه های چهارگوش دارند. چند گونه نقشه در خانه های آن شناخته شده است که به طبقات مختلف دام دار، کشاورز و کارگر تعلق داشته و یک معبد غیرهندسی یافت شده است که دارای تزییناتی به رنگ سیاه و سفید بر زمینۀ گِل اخرا بوده است. نکته مهم و قابل توجه، جهت طولی این خانه هاست که شمال شرقی به جنوب غربی است. انتخاب این جهت باتوجه به جهت بادهای دائمی منطقه بوده است .
ایلامیان مردمی بودند که نژادشان ناشناخته ماند. آنها تا حدودی از فرهنگ سومریان اثر پذیرفتند. ایلامیان از هزاران سال پیش در دشت خوزستان خانه گزیده بودند و فرمانروایی داشتند. آنها همیشه در معرض حملات ساکنان بین النهرین به خصوص آشوریان بودند و سرانجام در میانة سدة هفتم پیش از میلاد به دست آنها برافتادند. مرکز تمدن ایلامیان شهر شوش بود که تاریخی چند هزار ساله داشت و دارای همه عناصر حکومتی مانند ارگ و به ویژه یک نیایش گاه به نام زیگوراتبود که شباهت نزدیکی به معماری پیشرفته سومریان دارد. در هفت تپۀ خوزستان بازمانده معماری ایلامی هنوز برجاست و نشان دهنده پیشرفت در فن ساختمان است. ساختمان های آنها طرحی راست گوشه داشت و سقف ها بیشتر دارای طاق ضربی بود و همچنین از تیر و سقف تخت هم بهره گیری میکردند. زیگورات چغازنبیل، ( ایلام ) بزرگ ترین نمونه معماری در 40 کیلومتری جنوب شرق شوش ( در خوزستان ) واقع شده که در 1250 پ.م. توسط پادشاه (اونتاش ناپریشا) در مرکز شهر مقدس ( دورانتاش ) ساخته شده است. طرح اصلی این زیگورات 5 طبقه، چهارگوشی به ابعاد 105 متر است که گوشه های آن درست بر چهار جهت اصلی جغرافیایی قرارگرفته است. بر میانه چهار ضلع آن پلکان ها قرار گرفته که هرکدام مربوط به طبقه ای از زیگورات و طبقه ای از مردم بوده است. نکته جالب توجه این است که طبقات نه بر روی یکدیگر، که هرکدام بر سطح زمین ساخته شده اند و یکدیگر را حلقه وار دربرگرفته اند. این ساختمان پلکانی از خشت ساخته شده است. از آجر لعاب دار آبی و سفید در نما بهره گیری شده و روی برخی آجرها خط میخی کنده شده است. از دید سازه ای، یکی از کهن ترین طاق های قوسی شکل هنوز در چغازنبیل و آرامگاه های پیرامون آن برجای مانده است. سقف پله های این بنا طاقی نیم دایره ای شکل و بدون تیزه است .
در سدة نهم و هشتم پیش از میلاد در شمال غربی ایران و شرق آناتولی، اقوام ارُارتو با فرهنگی پیشرفته زندگی میکردند. آنها بومیانی بودند که پیش از کوچ آریایی ها در ایران زندگی میکردند. تمدن آنها از تمدن های آشوری و بابلی تأثیر گرفته بود. آنها تا اواخر سدة هفتم پیش از میلاد که ارمنی ها حکومت وان را برانداختند حکومت کردند. روش سازه ای ساختمان های ارارتوها، تیر و ستون با سقف تخت بوده است. ساختمان های آنها چهار گوش بود و نیایش گاه هایی با تالاری ستون دار داشتند که بیشتر بر روی سکو ساخته میشده است. ارارتوها ستون ها را با سرستون های پیچک دار می آراستند داشتند که ساختمان هایی دو » کَلاوه « و مصالح اصلی شان سنگ و چوب بود هاست. آنها گونه ای ساختمان به نام طبقه بوده اند و به منظور امنیت، فقط در طبقۀ بالا زندگی می کردند و با نردبان به آن دسترسی داشتند و طبقه پایین انبار بوده است. از نمونه ساختمان های ارارتویی میتوان تپه حسنلو از سدة نهم پیش از میلاد و دژهای پیرامون دریاچه وان را نام برد .
سبک معماری مادی
پس از شیوه پیش پارسی رواج یافت. یکی از ساختمان های بازمانده از مادها، تپه نوشیجان است. ساختمان مرکزی آن دارای چند تالار بوده که با طاق جناغی پوشیده شده اند . نمونه دیگر معماری مادها استودان ها هستند. استودان ( استخوان دان ) محل نگهداری استخوان های مردگان بوده است. آثار زیادی از این استودان ها که بر دامنه کوه کنده شده اند، در ایران یافت می شود.از نمونه های استودان مادها می توان ( دکان داوود )، ( فخریکا )، ( سکاوند )، ( دا و دختر )، ( شیرین و فرهاد ) را نام برد. در نقش رستم نیز چند استودان از داریوش و اردشیر برجای مانده است .
