پس از حملۀ مغول و ویرانی های بسیار، معماری ایران دچار رکود و سکون شد و آن همه تنوع و تزیین و هنرنمایی معماران گذشته در احداث گنبدها و ایوان های گوناگون خاموش شد، تا آنکه ایلخانان (جانشینان چنگیز در ایران) خواستند که ویرانی های نیاکانشان را بازسازی کنند، یا دست کم نیاز پیدا کردند که بناهایی همچون کاخ و خانه و گرمابه و... را در پایتخت خود داشته باشند. بنابراین معماران را به دربار خود فرا خواندند. به تدریج معماران گریخته و پراکنده که هنوز حیات داشتند جمع شدند و معماري کم کم جان تازه ای یافت؛ شیوۀ معماری آذری پدید آمد و تا زمان صفویه ادامه یافت. به دلیل اینکه اولین بناها در تبریز احداث گردید به سبک آذری معروف است. سبک آذری خود به دو دوره قابل تفکیک است، دورۀ اول از زمان هولاکو و با پایتخت شدن مراغه و دورۀ دوم از زمان تیمور و با پایتختی سمرقند همراه است. در دورۀ دوم بود که معماران بزرگی چون قوام الدین شیرازی و پسرانش غیاث الدین و زین الدین شیرازی به کار مشغول شدند و ساختمان های بزرگی ساختند. دورۀ تیموری اوج معماری سبک آذری است. ویژگی های معماری دورۀ اول آذری عبارت اند از:
1- ساخت بناهای عظیم 2- توجه به تناسبات عمودی بنا 3- ساخت ایوان با پلان مستطیل شکل 4- تنوع در ایوان سازی 5- استفاده از تزییناتی چون گچبری، کاشی زرین فام و کاشی نقش برجسته
ویژگی های معماری دورۀ دوم آذری عبارت اند از:
1- ساخت ساقه (گلوگاه) بین فضای گنبد و گنبد خانه 2- ایجاد سطوح ناصاف در تمامی بنا 3- استفاده از تزیینات کاشی معرق (موزائیک کاری)
در شیوۀ آذری شرایط و ویژگی های زمان تأثیر بسیاری داشت. در آن زمان نیاز به ساخت بناهای گوناگونی بود که باید هرچه زودتر آماده می شد؛ از این رو در روند ساختمان سازی شتاب می شد. بنابراین به پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان (مانند کاربندی در سازه و آرایه) روی آوردند. یکی از ویژگی های مهم معماری در این شیوه بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری است. در این زمان، انواع نقشه با حیاط های میانی و به صورت چهار ایوانی برای مسجدها و مدرسه ها به کار رفت. مسجد جامع ورامین یکی ازنمونه های شاخص شیوه آذری است. در این بنای چهار ایوانی سازه به دقت رعایت شده است و تزیینات و نماسازی بسیار خوبی دارد.
نقشة بناهای این دوره از تنوع خاصی برخوردار است. در دوره اول این شیوه، نقشه تعدادی از بناها علاوه بر ویژگی های محلی، از نظر اندازه و ابعاد نسبت به شیوه های قبلی بزرگ تر ساخته شده است. برای مثال در ارگ علیشاه تبریز دهانه ایوان چهارگز از ایوان مدائن بزرگ تر است.
تعداد زیادی از مقابر شیوۀ آذری همچون گذشته به صورت برونگرا و با نقشه های چهارگوشه و اغلب با گنبدهای دو پوستۀ گسستۀ نار ساخته شده اند. مجموعۀ شاه زند سمرقند که مزار تعداد زیادی از امیران تیموری در آنجا قرار دارد، از آن جمله است.
مسجد کبود تبریز آواز قوی شیوه آذری و در زمان خود به فیروزه اسلام نام آور بوده است. برخلاف بیشتر مسجدها، حیاط ندارد و به دلیل سردی هوای تبریز، به گونۀ برونگرا ساخته شده است. دارای گنبدخانه ای است که گرداگرد آن را شبستان ها فرا گرفته اند. نمای ساختمان با کاشی آجر (معقّلی) و کاشی تراش(معرّق) پوشیده شده است و کتیبه ای از شعر فارسی به خط نستعلیق دارد.
ربع رشیدی در خارج از تبریز به وسیله خواجه رشیدالدین فضل الله در اوایل قرن هشتم هجری قمری ساخته شده است. رشید الدین برای پیشرفت علم و صنعت طرح های مفصلی در نظر داشت و قبل از آغاز قرن هشتم هجری قمری به ساختمان یک شهر دانشگاهی دست زد. مدارک به جای مانده از ساختمان های بسیاری چون کاروانسرا، دکان، حمام، آسیاب، انبار، کارگاه رنگرزي، ضراب خانه و سی هزار خانۀ زیبا سخن می گوید. رصدخانه مراغه از بناهایی است که در ابتدای این شیوه ساخته شده و تاریخ ساخت آن قرن هفتم هجری قمری است. در کاوش هایی که اخیراً در ارتباط با این رصدخانه صورت گرفته است، واحدهای مختلفی مشخص شده اند. این واحدها عبارت اند از: دیوارهای سنگ چین نامنظم، دیوار منظم شمالی جنوبی، دیوار سنگ چین منظم شرقی غربی، برج مرکزی و اصلی رصدخانه مراغه، واحدهای دایره شکل پنج گانه، تالار سکودار چهارگوش، کارگاه ریخته گری و ساخت وسایل نجومی.
درشیوۀ رازی، آجرکاری نماسازی همراه با سفت کاری انجام می شد و ساختمان پایدارتر و نماسازی آن ماندگارتر در می آمد. اما درشیوه آذری، نخست ساختمان با خشت و یا آجر و سنگ لاشه یا کلنگی، با شتاب و بدون نما سفت کاری می شد، سپس نماسازی به آن افزوده می شد که یا با پوسته ای از آجر، گره سازی آجری و گُل انداز و رگچین بود یا با گچ، اندود و نقاشی روی آن صورت می گرفت. کم کم از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی(سفال لعاب دار) و سفال نگارین با نگاره برجسته (مهری) گرفت.
یکی دیگر از گونه های تزیینات شیوه آذری، کاشی تراش یا معرق بود که تا پیش از آن کمتر به کار می رفت، اما در این دوران بسیار پیشرفت کرد. در دوره دوم شیوۀ آذری، بهره گیری از کاشی هفت رنگ و کاشی خشتی در برخی ساختمان ها رایج شد. با شکوه ترین ساختمان شیوۀ آذری و شاید کل معماری ایران، گنبد سلطانیه در نزدیکی زنجان است.
مدرسه غیاثیه خرگرد، میان خواف و جام در قرن نهم هجري قمری ساخته شده است. این ساختمان زیباترین مدرسۀ ایران است. معمار آن قوام الدین شیرازی و پس از او پسرش غیاث الدین بوده است. ازنظر دقت و تنوع در نقشه و تزیینات بسیار قابل تأمل است. حجره های آن دو طبقه بوده، کاربندی ها، مقرنس ها و طاق بندی های آن شگفت آور است.
در شیوه آذری دگرگونی هایی در سازة ساختمان رخ داد. برخی از بنا های این شیوه با استفاده از قوس پنج و هفت ساخته شد. به مرور زمان در بعضی از آنها ترک هایی ایجاد شده و ضعف هایی در پایداری آنها مشاهده گردید. به همین دلیل شیوة ساخت این نوع قوس ها به وسیله قوام الدین شیرازی و زین العابدین شیرازی اصلاح شده و تکامل یافت.در این شیوه از گنبدهای دو پوستة گسستة ناری بسیار بهره بردند، چون علاوه بر پوشاندن ساختمان، پاسخي به جنبه شکلی و نمادین نیز بود. بسیاری از ساختمان های خراسان دارای این گنبد است. برای ساخت گنبد دیوارهایی در گرداگرد آن ساخته می شد و گنبد بر روی آن سوار می گردید. این استوانه نام دارد. بلندای گریو گاه به 10 متر ( گریو ) ، بلند زیر گنبد و یا اصطلاحاً ساقه و گردن گنبد دو پوسته می رسید: مانند گنبد بارگاه مطهر حضرت امام رضا.
در شیوۀ آذری از گنبدهای دو پوستة پیوسته نیز در برخی ساختمان ها بهره بردند. مانند آرامگاه سید رکن الدین و مسجد ازیران در استان اصفهان و برخی دیگر. آرامگاه سید رکن الدین نزدیک مسجد جامع یزد دارای گنبدخانه ای چهار گوشه و به صورت دو پوستة پیوسته است و در پوسته درونی آن تزیینات زیبایی وجود دارد.
آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيلي و ساختمان هاي پيرامون آن در قرن هشتم بنياد نهاده شده است. اين مجموعه داراي چهار حياط است؛ حياط باغچه(بزرگ ترين حياط)، حياط بزرگ كه مجموعه بناهاي اصلي دور آن قرار دارد، حياط كوچك فضايي بين دو حياط باغچه و حياط بزرگ، و حياط جنوبي يا شهيدگاه. برخي از فضاهاي مهم اين مجموعه عبارت اند از: مقبرۀ شيخ صفي، مسجد جنت سر، چيني خانه، شاه نشين، مقبره شاه اسماعيل و چندين فضاي ديگر.
