بعد از سدۀ ششم پیش از میلاد ( 2600 سال پیش ) و با به قدرت رسیدن هخامنشیان در ایران پدید آمد. این شیوه معماری تا 2400 سال پیش در ایران رواج داشت و یادگار های بسیاری از خود به جای گذاشت. از مهم ترین شاهکارهای معماری به جامانده از این دوره می توان از مجموعه های آیینی تخت جمشید، کاخ های شوش و هگمتانه را نام برد. این اماکن برای مدیریت کشور و سکونت استفاده می شدند، همچنین معابد و آرامگاه هایی برای احترام به پادشاهان ساخته شدند که آرامگاه کوروش در پاسارگاد و آرامگاه های نقش رستم از آن جمله است. سرستون های کله گاوی، کله شیری و کله عقابی از تزیینات بارز بناهای تخت جمشید است .
یکی از ویژگی های ایرانیان کهن و هنرمندان آن باور به تقلید درست بوده است که آن را بهتر از نوآوری بد میدانستند. آنان به تقلید یا برداشتی که منطق داشته باشد و با شرایط زندگی سازگار باشد، عمل میکردند. این رفتار سبب گردید تا ایرانیان ضمن حفظ فرهنگ خود، نکات مثبت و مفید فرهنگ اقوام دیگر را نیز گرفته و در فرهنگ خود وارد ساخته و هضم نمایند و به این ترتیب خود را تعالی بخشند و تکامل یابند. نمونه ای از این الگو برداری در معماری شیوه پارسی یافت می شود. دو نمونه از آنها (کلاوه) و (تالار ستون دار) ، بوده است. نیایش گاه ارارتوها دارای تالاری با سقف تخت چوبی بود. همین روش را آریایی ها در شوش پی گرفتند. البته آنها ستون ها را از سنگ و دیوارهای گرداگرد تالار را از خشت می ساختند که ضخامت برخی دیوارها تا پنج گز می رسید. با به کاربردن خشت و پوشش دو پوسته تلاش میکردند جلوی ورود گرما به درون را بگیرند. بدین گونه از معماری ارارتویی الگو برداری می شد. کلاوه های ارارتویی هم به گونه ای دیگر در معماری پارسی ساخته شد. نمونه آن الگو برداری ساختمان کعبه زرتشت در نقش رستم است. این ساختمان چهارگوشه سنگی دارای درگاهی بلندتر از کف زمین است .
درباره نحوه احداث ساختمان های این دوره می توان گفت که در معماری پارسی سقف تخت با تیر وستون اجزای اصلی ساختمانی بوده است. از چوب به سادگی می شد برای پوشش دهانه هایی از 2/5 تا 3/5 گز بهره گیری کرد؛ ولی در معماری تخت جمشید دهانۀ میان 2 ستون را تا حدود 6 گز رسانده اند و این بزرگ ترین دهانة چوب پوش در جهان آن روز بود. چنین چوبی که درخور این دهانه باشد در ایران یافت نمی شد. از این رو آنها چوب های درخت کنار را از جبل عامل لبنان از راه شوش به تخت جمشید رساندند و آن را به کار برده اند. پارسیان نیز اتاق هایی می ساختند که دو ستون در میان آن بود و دو تیر چوبی را بر روی هم با کنف می بستند و روی ستون ها می گذاشتند. بدین گونه به توانایی باربری تیر می افزودند. در تخت جمشید تالار هَدیش خشایارشاه را با بیست ستون ساخته اند. در معماری پارسی نوآوری های شگفتی در ساخت سقف تخت به کار برده می شد. برای نمونه در تیر ریزی سقف برای اینکه تیرچه های موجود در دو دهانه کنار هم سنگینی بار خود را بر روی یک تیر باربر نگذارند، راستای چیدن آنها را تغییر می دادند. بدین گونه سر هر تیرچه بالشتکی به پهنای یک تیر باربر پیدا میکرده است؛ و این برای انتقال نیروها و گسترش بار تیرچه بهتر بود.
در شیوه پارسی، آرایه های به کار رفته هرکدام منطقی خاص داشته است. تزیین سرستون در معماری ایران ریشه کهنی دارد. در دخمه های مادی سرستون هایی بر دیواره کنده شده که همانند سرستون های یونیک یونان هستند. گفته می شود که ایرانیان برای سوار کردن و نگه داشتن دو تیر درکنار هم بر بالا و دو سوی یک ستون آنها را با ریسمانی به نام کَبال به هم می بسته اند و سپس تخته ای بر روی آنها برای بالشتک می گذاشتند. این چفت و بست و پیچش ریسمان سر تیرها کم کم دگرگون شده و شکلی چون سرستون یونیک پیدا کرده است .
چکیده ویژگی های شیوۀ پارسی را می توان چنین بر شمرد:
1ـ بهره گیری از شیوۀ ارارتو در طرح فضاهای راست گوشه، تالارهای ستون دار و کلاوه ها
2ـ ساخت ساختمان بر روی سکو و تخت گاه 3ـ نهادن ستون ها در حداکثر فاصلۀ ممکن و تا ارتفاع بسیار چشمگیر 4ـ درون گرایی ( به ویژه در تخت جمشید و شوش ) 5ـ پیونددادن بخش های جانبی و فرعی همچون آشپزخانه با راه های پنهانی به ساختمان اصلی 6ـ ساخت سایبان و آفتاب گیر در جاهای ضروری 7ـ زیباسازی پیرامون ساختمان های تچرا (کاخ داریوش)، هدیش (کاخ خشایارشاه)، آپادانا (تالار صدستون) با استخر، آب نما و پردیس
ویژگی های مصالح و سازه:
1ـ ساخت سقف های تخت چوبی 2ـ به کارگیری دیوار های جداکننده با خشت 3ـ استفاده از سقف خمیده و طاق در زیرزمین ها 4ـ استفاده از سنگ بریده و منظم و پاکتراش و گاه صیقلی از بهترین و مرغوب ترین مصالح 5ـ پی سازی با سنگ لاشه و ماسه 6ـ نماسازی بیرونی با سنگ تراش و نماسازی درونی با کاشی لعاب دار 7ـ پرداخت کف با بهترین مصالح
تزیینات:
1ـ بهره گیری از پایه ستون و سرستون
2ـ آرایش سرستون ها با جزئیاتی متناسب با بارگذاری شاه تیر و تیرچه های چوبی 3ـ آرایش درگاه ها و سردرها با بهره گیری از ستونک ها و طاقچه بندی ها 4ـ آرایش فضاهای درونی با کاشی لعاب دار 5ـ آرایش دست انداز پلکان های کوتاه و مالرو با نقش های بر جسته و کنگره های زیبا
