سنگ کاری (حجّاری)
در معماری ایرانی، بناهای سنگی زیبایی وجود دارد که در آنها از سنگ به دلیل مقاومت و پایداری بالا در حجّاری ها، نقش برجسته ها، مجسمه ها و در اجزای بنا استفاده شده است. شاهکار ساختمان سنگی ایران مجموعة بناهای تخت جمشید است. نمونه برجستة دیگر طاق بستان در کرمانشاه است، که در آن ایوان هایی را در دل بدنه ای از سنگ طبیعی کوه احداث کرده اند. این ایوان ها دارای تزیینات و کنده کاری های زیبا در جلو و دیوارهای جانبی و انتهایی هستند. در یکی از این ایوان ها سمت گشادة آن به سوی بیرون با قوسی فراخ و نقوش تزیینی، درست همانند ایوان های مختلف حیاط مرکزی ایران است.
در دوران اسلامی با رواج آجر و جانشین شدن آن به جای سنگ، حجّاری های سنگی کمتر شد. در معماری ایرانی در اکثر مناطق به دلیل کمیاب بودن سنگ، آن را در پی و بنیاد دیوار به کار می بردند. در دوران صفوی دوباره حجاری های سنگی زینت بخش بناهای با اهمیت شد. موضوع نقوش سنگی نیز بیشتر داستان های حماسی ایرانی و نمادهای حیوانی و گیاهی بود. گاهی فتوحات و مجالس جشن و شکار نیز حجاری می شد. کنده کاری روی سنگ فقط اختصاص به حجاری در نماهای خارجی نداشت. در مقرنس های سنگی، پایة ستون و سرستون ها و گوشه سازی ها تراش های زیبایی از سنگ خلق شده است. از سنگ همچنین برای تزیین به عنوان ازاره، محراب یا ستون های سنگی استفاده می شده است. نمونة شاخص آن ستون های حجاری شدة شبستان مسجد وکیل شیراز است.
انواع سنگ ها از نظر شکل و نوع تراش
سنگ ها از نظر شکل و انواع تراش گونه های مختلفی دارند، که مهم ترین آنها شامل موارد زیر است:
الف) قلوه سنگ: در ایران معمولاً قلوه سنگ ها بر اثر غلتیدن در مسیر رودخانه ها و نهرها ایجاد می شوند، این سنگ ها به دلیل نداشتن اصطکاک، در ساختمان سازی زیاد استفاده نمی شده است. ولی برای فرش کف بود که در راهروهای ورودی، کف (آژیانه) کاربرد داشته اند. نوع زیبایی از فرش کف با قلوه سنگ، به صورت حیاط ها یا محوطه ها کار می شد. در این روش قلوه سنگ های به اندازه تخم مرغ یا گردو با یک ته رنگ و در ترکیب با آجری کار گذاشته به صورت عمودی استفاده می شد. در این روش سطح باریک آجر دیده می شد و آن را (آجر نره) می خواندند.
ب) سنگ لاشه: ساده ترین نوع استفاده از سنگ، به صورت لاشه است که به دو صورت خشکه چین یا با ملات، کاربرد داشته است.
ج) سنگ یک تیشه: سنگ لاشه را مختصری صاف میکردند و ابعادی نسبتاًً منظم به آن می دادند ، به آن سنگ یک تیشه می گفتند. این سنگ به علت ناهمواری نسبی در سطح و وجود اصطکاک لازم، بیشتر در کف فرش ها استفاده می شد.
د) سنگ دو تیشه: این سنگ ها به شکل مکعب مستطیل منظم اند و به دلیل کیفیت ظاهری مناسب تر در نما سازی نیز استفاده می شدند.
ه) سنگ بادکوبه ای: این نوع سنگ ها کما بیش شکل هندسی منظم دارند، اما رویه آنها بار طبیعی خود را حفظ کرده است. در تبریز نمونه های فراوانی از این نوع سنگ در نماهای داخلی و خارجی بناها دیده می شود.
و) سنگ پاک تراش: این سنگ ها همان طور که از نامشان پیداست، به دقت تراش خورده و در نماسازی با حداقل ملات و بیشتر بدون ملات و با بست های مخصوص به کار می رفته است.
ز) سنگ های صیقلی و پاک تراش: این سنگ ها علاوه بر تراش، صیقل هم خورده اند که بهترین نمونة آن سنگ های مجموعة تخت جمشید است. این شیوه کار که هنرمندانه ترین نوع استفاده از سنگ است، اوج هنر ایرانیان را به نمایش گذاشته است.
