ویژگی های معماری داخلی ایرانی
د) معماریِ هم نشینی با آب
معماری ما، معماری هم نشینی، همدمی و زندگی با آب است. آب از جمله عناصر طبیعی است که در معنا بخشی، شکل دهی و آفرینش مطبوعیت معماری داخلی ما سهم ویژه ای داشته است.آب به عنوان مظهر پاكي همواره مورد توجه ايرانيان بوده است. معبد کنگاور در استان کرمانشاه برای آناهیتا ایزد بانوی آب ساخته شده است .
با توجه به نیمه خشک بودن کشور ایران، آب همواره نزد همگان، همچون گوهری گرانبها و مقدس پاس داشته می شد. آموزه های قرآنی نیز در شکل گیری این تلقی بسیار مؤثر بود. آنجا که خداوند می فرماید: ( و جعلنا من الماء کل شیء حی ) ( هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم ) لذا آب در همة سطوح مادی و معنوی ایرانیان نفوذ کرده و همواره مصداق حیات، شفافیت، طهارت، خلوص و خیال بوده است. آب در قالب حوض که عامل تلطیف، طهارت، آبیاری و آرامش فضا بود، عنصر جدایی ناپذیر حیاط های ایرانی بود.
معماران ایرانی نیز با استقرار حوض های آب در مجاورت نمای بناهای اصلی ساختمان و انعکاس بنا در آب، به آن حیات و معنایی خیالی می بخشیدند.انعکاس نمای ساختمان در حوض آب که با گذر نسیم هوا موّاج هم می شد، نمودی از جهانی دیگر را نمایش می داد که نمونه اعلای آن کاخ چهل ستون اصفهان است. در این بنا بخش انعکاس یافته آن در آب، اهمیتی به اندازۀ خود مادی و واقعی بنا را دارد و بیست ستون کاخ، به اضافة انعکاس آنها در آب، مجموعاً نام بنا، یعنی ( چهل ستون ) را رقم زده است.
در فضاهای داخلی نیز برای تعامل انسان با طبیعت، آب در حوض خانه های واسط بین فضاهای باز و بسته، مورد استفاده قرار می گرفت. حوض خانه بنایی مستقل و گاه پیوسته با کل بنا، با مرکزیت حوض و در مسیر حرکت آب قنات ها بود. نور حوض خانه از پنجره ها و گاه روزن های سقف تأمین می شد.
ه) معماری نظم و آراستگی
معماری داخلی ما، سراسر منظم و آراسته و به دور از کژی و اغتشاش است. نظم هندسی کامل در همه جای آن جاری و ساری است. انتخاب اشکال، ترکیبات آنها، تقسیم بندی سطوح، نماها و... همه در کامل ترین صورت هندسی ممکن هستند. در این نظام هندسی فضاهایی که با هم دیده می شوند، معمولاً قرینه هستند، ولی اگر هم زمان و با هم دیده نشوند، معمار خود را ملزم به رعایت قرینگی نکرده است، در کاخ هشت بهشت اصفهان فضای مرکزی که کل آن هم زمان دیده می شود، قرینه است. ولی اتاق های چهارگوشه که هم زمان توسط ناظر دیده نمی شود، قرینه طراحی نشده اند.
و) معماری سقف ها
معماری داخلی ما توجه خاصی به سقف دارد. سقف صرفاً محل اتصال یا آویختن چلچراغی مجلّل و زیبا نبود. در این معماری سقف به واقع امری مهم بود، چون ورای کارکرد، حامل معنا هم بوده است. آنها سقف را به ( آسمانه ) تعبیر می کردند که نمادی از آسمان است و روزن میانی آن را ( هورنو ) می خواندند. زیبایی های طاق ها، گنبدهای دوّار و سقف های مقعر پرکار، نمایشی از شکوه و هیبت در این معماری است. این طاق ها معمولاً با هوشیاری و دقت تمام نورپردازی شده است.
ز) معماری به جای آوردن ادب
ادب به معنی ( حد چیزی را نگه داشتن ) است. در معماری داخلی ایران و در این معنی از ادب، ادب ورزی و رعایت حرمت ها بوده است. شاید از همین روست که از گذشته رعایت حد و حرمت را با تمثیل ( پا از گلیم فراتر ننهادن ) می شناسیم. با رعایت حرمت ها، انسان ها با محیط و با یکدیگر رابطه و دوستی برقرار می کنند. روزگاری اولین نشانة دوستی هنگام حاضر شدن در یک جا، درآوردن کفش ها از پای بود. در قرآن نیز ( کفش از پای درآوردن مبین احترام و ورود به ناحیة امن و مقدس دانسته شده است.
در تجربة امروزی کف فضا به خودی خود عرض اندامی در چیدمان فضا ندارد. این طراح است که به میل و ارادة خود تصمیم می گیرد هر چیزی را در کجا قرار دهد. در حالیکه در بینش ایرانیان در گذشته، معنای کف با فرش عجین بوده است. فرش در اتاق باعث می شد که بتوانیم موقعیت خود را بشناسیم و جهت یابی کنیم. در فضای
داخلی معماری گذشته به محض پهن شدن فرش، بالا و پا یین فضا و محل پهن کردن سفره مشخص می شده است. فرش اتاق را به مجلس و گلستانی از طرح، نقش و رنگ
تبدیل میکرد. اتفاقی که با موکت و سایر کف پوش های یکنواخت امروزی محقق نمی شود. اهمیت فرش در طراحی معماری داخلی تا بدانجا بوده است که ابعاد و اندازه های فضاها را معمولا ضریبی از ابعاد و اندازه های فرش ها در نظر می گرفتند.
ح) معماری همنشین با خط
معماری داخلی ما بیش از هر معماری دیگری با خط همراه و همنشین است. نمای بنای چغازنبیل دارای نوشته هایی است که روی آنها دعا و نیایش به درگاه خدایان بوده است. هخامنشیان نیز از نوشته و لوح در جاها و بناهای مختلف استفاده میکردند. آنها برای ثبت وقایع، کتیبه هایی را از جنس طلا و نقره و به خطوط میخی پارسی باستان، بابلی و ایلامی در زیر پی ستون های کاخ آپادانا قرار دادند. در اسلام هنر خطاطی و خوش نویسی در میان سایر هنرهای تجسّمی از آنجایی که برای نوشتن آیات قرآن به کار رفته است، مقدس ترین هنرها دانسته شد. خوش نویسی هنر ستوده تمامی جوامع اسلامی و نشانة کلام خداست. در این معماری خط نیز یکی از ابزارهای خلق زیبایی در فضاست. خط و کتیبه های قرآنی حاوی معنا، پندآموز، محترم و مقدس است. گویی معمار با نشاندن خط بر همه چیز، بنا را محترم و مقدس کرده است.
