ویژگی های معماری داخلی ایرانی

آنچه در اینجا به عنوان ویژگی های معماری داخلی ایرانی آورده شده است، تعدادی از مهمترین خصوصیات و صفات این معماری است. خصوصیات و صفاتی که هر یک مربوط به بخشی از معماری داخلی ایران است؛ ویژگی هایی که ممکن است بعضی از آنها در معماری سایر کشورها هم دیده شوند، ولی مجموعة آنها معماری ما را رقم می زنند.

الف) معماری تحقق خلوت در اندرونی

انسان موجودی اجتماعی است و برای تعامل، به چهار نوع ارتباط نیاز دارد؛ ارتباط باخدا، خود، طبیعت و دیگران. چگونگی این ارتباطات هویت انسان ها را رقم می زند. در خانة ایرانی با نظام اندرونی و بیرونی آن، نیاز به این ارتباطات به ترتیب با تعاریف فضایی برای عبادت، فضاهایی برای خلوت، حیاط به عنوان محل ارتباط انسان با آسمان، خاک، گیاه و آب و دیگر مظاهر طبیعت و فضاهای مختلف اندرونی و بیرونی خانه برای تعامل با دیگران طراحی شده است. بنابراین در این معماری به همة نیازهای روحی، روانی و جسمی انسان پاسخ داده می شد.

یکی از نتایج ویژگی اندرونی و بیرونی معماری و پاسخ دادن به همه نیازهای انسان، توجه به ( خلوت ) است. خانه های ایرانی با فراهم کردن خلوت و آرامش برای ساکنان، آنان را از دغدغه ها و هیاهوهای بیرون خانه جدا می کردند رسیدن به خلوت نیازمند نظارت بر مرز خود با دیگران است. انسان گاه نیاز به ( با دیگران بودن ) دارد و گاه نیاز به ( جدا از دیگران بودن ) و با ( خود ) یا ( خدا ) بودن دارد. معمار با طراحی فضای خلوت برای انسان باعث تأمین استقلال و محدود کردن ارتباطات و هیجانات می شد. در خانه های ایرانی فضاهایی با نام ،( صندوق خانه ) ،( پستو ) ، ( کنج ) یا ( خلوت خانه ) وجود داشته، که کارکردی مشابه ( اتاق شخصی ) برای افراد داشته و خلوت، بخشی از آرامش او را فراهم می ساخته است.

ب) معماری نور

نور اصلی ترین عامل درک بصری محیط داخلی است. میزان نور و تاریکی بر ذهن و روان انسان، ادراک معنای محیط و رفتار او مؤثر است. نور در محیط می تواند باعث شادابی، غمگینی و تخیل برانگیزی ما شود. میزان، شدت، نوع، منبع، رنگ، جهت و شیوه توزیع نور در محیط های متفاوت فعالیت های انسانی، تا حدود زیادی بر رفتارها، روحیات، بازدهی و کارایی وی تأثیر می گذارد. استفاده ی درست از نور طبیعی و ایجاد ارتباط بصری با محیط خارج در معماری، موجب کاهش اضطراب، بهبود رفتار و نیز حفظ و افزایش سلامت و آسایش وی می شود. استفاده از سطوح بزرگ پنجره باعث محروم شدن ساکنان از تأثیر سایه روشن در فضا می گردند. نور همگن، یکنواخت و روشن، مانع خیال پردازی و زنده شدن فضا می گردد. چشم انسان برای تاریک و روشن ساخته شده، نه برای نور روشن، یکنواخت و همگن.

در معماری داخلی ایران نیز نور ضمن داشتن ویژگی های بصری خاص خود، همسو با نظام معنایی معماری بروز میکرد. در این معماری از آنجایی که طبق آیه 35 سوره نور که خداوند می فرماید: ( من نور آسمان ها و زمین هستم ) نور چون یک عنصر مقدس که حضور خدا را به خاطر می آورد، حضور می یافت و محتاطانه،  به اندازه و با احترام وارد فضا می شد و با عامل متضادش یعنی تاریکی و سایه، همنشین می گردید تا زنده و درخشنده تر شود. پنجره های مشبّک با مواد، مصالح و نقوش مختلف در معماری داخلی ایرانی، ضمن اینکه حضور کنترل شدة نور به داخل فضا را ممکن می ساخت، از تضاد شدید و ورود مجزای تاریکی یا روشنایی، که موجب خستگی عملكرد ادراک بینایی ما می شود، نیز جلوگیری می کرد.

نوردر معماری داخلی کاربردهای زیادی داشت. یکی از بهترین نمونه های کاربرد هدایت گرانه و عالمانه نور در معماری، مسیر ورودی تا شبستان مسجد شیخ لطف الله اصفهان است. نور محتاطانه و به اندازه در این دالان چون چراغی، راهنما و هدایت گر شخص برای ورود به شبستان مسجد است.

ج) معماری نقش و رنگ

فضای منقوش و رنگین از ویژگی های مهم معماری داخلی ماست. رنگ در طبیعت همیشه بستگی به نور دارد و از تجزیه و تکثیر نور سفید حاصل می شود. پژوهشگران دریافته اند که استفاده از رنگ های مختلف می تواند تأثیر مثبتی روی فشارخون، کاهش اضطراب و افزایش انرژی انسان داشته باشد. در خانه های سنتی کاربرد رنگ عالمانه بود. مثلا شیشه های رنگی در پنجره های اتاق های ( سه دری )  که برای خواب هم به کار می رفت، از رنگ های آرامش بخش آبی و سبز بیشتر استفاده می شد. ولی در اتاق های ( پنج دری ) یا ( هفت دری ) که برای پذیرایی و برگزاری مراسم مختلف بود، از رنگ های نشاط آور قرمز و زرد بیشتر بهره می برده اند.

نقش نیز به ظرافت و مطلوبیّت فضا می افزود. تجربة دل نشین فضای گنبد خانۀ مقبرة خواجه ربیع مشهد نمونة کاملی از فضای منقوش رنگین معماری ماست .