هنر ایران از آغاز حیات خویش، پیوسته دگرگونی های عظیمی را تجربه کرده است. گچک اری و استفاده از گچ در ایران سابقه ای طولانی دارد. قدیمی ترین اثر گچی کشف شده مربوط به کاوش های انجام شده در هفت تپة خوزستان است. این نمونه قدیمی ترین اثر گچ بری در دوران پیش از تاریخ ایران و متعلق به هنر و تمد ایلامی است. در عصر ماد و هخامنشی و اشکانی به طور ساده، ترکیبی و تلفیقی از این هنر استفاده شده است. اما در دوران ساسانی تکنیک و روش های خاصی به همراه نقوش و الگوهای مختلف حیوانی، گیاهی، انسانی و شکل های هندسی به کار گرفته شده است و در مجموع از به کارگیری روش ها و تلفیق عناصر و نقوش در روی گچ بری ها، تزیینات ارزشمندی عرضه گردیده است که موجب تحولاتی در دیگر هنرهای عهد ساسانی و بعدها در هنرهای دوران اولیه ی اسلام در ایران و خارج از مرزهای کشور شده است.
کاربرد گچ، طبقه بندی الگوها و نمونة آثار گچ بری
ساده ترین نمونه ی ارزندة معماری عصر ساسانیان که بدون به کارگیری چوب و سنگ، از گچ و نی ساخته شده است، چهار طاقی نسا یا نی زار در نزدیکی کاشان است. علاوه بر بهره گیری از گچ به عنوان عنصر تزیینی و ملات، از آن در زمینه طرح اندازی و قالب گیری گنبد نیز استفاده می شده است.
تداوم هنر گچ بری در بعد از اسلام را می توان در آثاری همچون مسجد جامع نا یین دید در این بنا ستون های آجری را با گچ پوشانده اند و به صورت گچ بری تزیین کرده اند. برای تزیین ستون ها و دیوار کاخ ها نیز از هنرگچ بری ایرانی استفاده شده است. گنبدها، سقف ها، ورودی ها و طاقچه ها نیز در این دوره از هنرگچ بری بی نصیب نمانده است. گچ به دلیل سفیدی، سبکی و مقاومت کم، بیشتر در سطوح بالای بنا استفاده می شده است و بستر مقرنس ها و نقش برجسته ها را فراهم ساخته است.
گذشته از کاربرد گچ و گچ بری بر روی بنا می توان این هنر را به صورت مجسمة برجسته، نیم برجسته و یا مجسمه های تزیینی یافت؛ که در عصر ساسانی به ویژه در زمینة نقوش انسانی و یا صورت سازی همراه با گل و بوته و طرح های هندسی به نهایت درجه ظرافت و تکامل خویش رسیدند. اما با ظهور اسلام، صورت سازی و شمایل سازی منع شد و آثار گچ بری با نقوش مهندسی، گیاهی و یا تر کیب و تلفیقی از آنها رواج یافت.
طبقه بندی نقوش گچی
محققان از نتایج بررسی انواع الگوها و عناصر تزیینی گچی، بر این اعتقادند که به طور کلی می توان آنها را در چهار دسته بارز و مشخص تقسیم کرد.
الف) نقوش هندسی
ب) نقوش گیاهی
ج) نقوش حیوانی و انسانی
د) نقش خط و کتیبه
الف) نقوش هندسی: نقوش هندسی در قرون اولیه اسلامی، ادامه ی همان خطوط هندسی دوران ساسانی است. ولی به تدریج طرح های هندسی راه تکامل را طی کرد و گره سازی به عنوان هنری کاملاً پیشرفته در گچ بری مجال ظهور یافت.
ب) نقوش گیاهی: این نقوش همان اشکال برساو و پرداخت شده ی دوران ساسانی است که با نام اسلیمی خوانده شده است. از معروف ترین نقوش گیاهی مورد استفاده در آثار گچ بری در انواع طرح های نقوش تاک، پیچک، گل نیلوفر، شاخة انگور، انار، بلوط و برگ انجیر را می توان نام برد.
ج) نقوش حیوانی و انسانی: نقوش حیوانی و انسانی گاه به تنهایی و گاهی به صورت با هم به کار می رفته است. نقوش ( هندسی، انسانی و حیوان ) تلفیقی هر سه الگوی انسانی بنا به محدودیت های مذهبی و منع شمایل نگاری، در بناهای مذهبی دیده نمی شود. در سایر بناها نیز موردی و اندک به کار برده شده است. از این رو این گونه تصاویر فاقد پختگی لازم و رشد تکاملی، همانند سایر نمونه های گچ بری هستند. اینگونه نقوش صحنه های شکار و رزم و بزم درباریان را نشان می دهند، که زینت بخش کاخ های اشرافی است. نقوش گچ بری حیوانی نیز اگر چه جنبه نمادین دوران ساسانی را کما بیش حفظ کردند، ولی رشد قابل توجهی نداشتند.
د) نقوش خط و کتیبه: استفاده از خط به عنوان عنصری تزیینی از دیرباز در ایران مرسوم بوده است. در بعد از اسلام خوشنویسی به دلیل استفاده از آیات قرآن و روایات دینی مورد توجه همه هنرها از جمله گچ بری قرار گرفت. در همة این آثار هنرمندان مسلمان با تداوم هنر گچ بری ساسانی، به هنر معماری نیز رونق بخشیدند و با اهتمام فراوان آثار با شکوهی را برجای نهادند که امروزه مایه ی افتخار و میراثی ماندگار از هنر پیشینیان ما هستند.
